ثروت آفرین آموزش سرمایه گذاری در بورس و کسب و کار اینترنتی در وب سایت ثروت آفرین
ترازنامه بانک مرکزی یک ابزار برای بررسی نقش بانک مرکزی در عرضه پول و کنترل پول است. ترازنامه بانک مرکزی در واقع یک صورت مالی حساب می‌شود. یک صورت مالی که دارایی و بدهی بانک مرکزی را نشان می‌دهد.
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران یک بانک است که در کنار امور بانکداری، وظیفه نظارت بر خدمات مالی و بانکداری کشور ایران را بر عهده دارد. بانک مرکزی در تاریخ 18 مرداد ماه سال 1339 با سرمایه 6.3 میلیارد ریال تاسیس شد.
بر اساس ماده 10 قانون پولی و بانکی کشور ایران، بانک مرکزی مسئول تنظیم و اجرای سیاست اعتباری و پولی بر اساس سیاست کلی اقتصاد کشور است. حفظ ارزش داخلی و خارجی پول ملی، انتشار اسکناس و ضرب سکه فلزی، تنظیم مقررات مربوط به معاملات ارزی و ریالی، نظارت بر ورود و خروج ارزهای خارجی و واحد پول کشور، نظارت بر بانک‌ها و موسسات اعتباری برخی از وظایف بانک مرکزی به حساب می‌آید.
برای درک بهتر ترازنامه بانک مرکزی باید از کمی دورتر نگاه کنیم. ترازنامه بانک مرکزی نشان دهنده ثروت ملی است که مجموع دارایی‌های غیر مالی و خالص مطالبات را هم شامل می‌شود.
ترازنامه بانک مرکزی به طور کلی دو بخش دارد
بخش اول: دارایی خارجی، موجودی سکه و اسکناس، مقدار وام پرداخت شده به بخش دولتی، بانک‌های تجاری و دیگر دارایی‌ها
بخش دوم: حجم بدهی‌ها و سرمایه بانک مرکزی
اگر چند قدم بیش‌تر ما را همراهی کنید، اجزای ترازنامه را زیر تیغ بررسی قرار می‌دهیم.
اقلام دارایی ترازنامه بانک مرکزی جمهوری اسلامی
قلم اول: دارایی‌های خارجی
قلم اول در دارایی‌های ترازنامه بانک مرکزی، دارایی خارجی آن به حساب می‌آید.
اقلامی که در این نوع از دارایی‌ها قرار دارد
موجودی طلا: طلا در بانک مرکزی به دو صورت وجود دارد. صورت اول طلای پشتوانه پول و صورت دوم طلای آزاد است. به بانک مرکزی اجازه داده شد تا بخشی از طلای پشتوانه پولی را برای دریافت تسهیلات خارجی از کشور خارج کند. مانند: طلا در صندوق بین المللی پول، بخشی از طلای کشور به شکل دارایی ایران نزد صندوق بین المللی پول نگهداری می‌شود
ذخیره ارزی: ذخیره دارایی به شکل ارز یکی از مهم‌ترین و بیش‌ترین دارایی‌های خارجی کشور حساب می‌شود. که آن را در سه بخش حساب ذخیره ارزی، ارز پشتوانه و سایر موارد تقسیم بندی می‌کنیم. واریز به حساب ذخیره ارزی از طریق فروش نفت انجام می‌شود. به عبارتی آن بخش از درآمد نفتی که بیش‌تر از مقدار پیش‌بینی شده در قانون برنامه باشد به حساب ذخیره ارزی واریز خواهد شد. البته که مقدار معادل حساب ذخیره ارزی در قسمت دارایی، به حساب سپرده دولت در دست بانک مرکزی، در قسمت بدهی‌های ترازنامه بانک مرکزی نیز اضافه می‌شود
حق برداشت مخصوص (SDR): این قلم از دارایی بانک مرکزی، مبلغ سهم SDR کشور ایران را در صندوق بین المللی پول نشان می‌دهد
سهام در موسسات بین المللی: این ردیف ارزش ریالی سهم بانک مرکزی را در سازمان‌های بین المللی نشان می‌دهد. برای مثال: صندوق بین المللی پول، بانک توسعه اسلامی، صندوق اوپک و موارد مشابه
ارزهای قابل تهاتر: این مورد معمولا در زمان معاملات پایاپای با دیگر کشورها ایجاد می‌شود. ترازنامه بانک مرکزی، بخش ارزهای قابل تهاتر سپرده‌های ارزی ایران را در نزد بانک‌های مرکزی دیگر کشورها نمایش می‌دهد
روند نگهداری از دارایی ارزی
اسکناس و نقود
سپرده‌های دیداری: این نوع سپرده در بانک‌های مختلف خارج از مرزهای کشور ذخیره می‌شود
سپرده مدت دار: درست مانند سپرده دیداری در بانک‌های خارجی نگهداری می‌شود. بخش قابل توجهی از ارزهای ذخیره شده در بانک مرکزی به این شکل ذخیره شده
اوراق قرضه بین المللی: بخش قابل توجهی دارایی ارزی به خرید اوراق قرضه سایر کشورها اختصاص پیدا می‌کند. البته که خرید این نوع اوراق برای بانک مرکزی هر کشور سود آور است
سایر: شامل بدهی ارزی دولت، صندوق بین المللی پول، تسهیلات به کشورهای فقیر و غیره خواهد بود
قلم دوم: موجودی سکه و اسکناس
منظور از موجودی سکه و اسکناس در ترازنامه بانک مرکزی، آن مقدار از سکه و اسکناس است که بانک مرکزی برای فعالیت‌های جاری در صندوق خود نگهداری می‌کند.
اگر بانک مرکزی تصمیم به افزایش موجودی صندوق داشته باشد، باید در برابر آن مقدار مشخصی از دارایی را به فروش برساند. در طرف مقابل اگر بانک مرکزی پرداخت‌های خود را به شکل نقدی انجام دهد، مقدار موجودی نقد آن کاهش پیدا می‌کند.
قلم سوم: بدهی بخش دولتی یا نگهداری اوراق بهادار دولتی
دولت‌ها به شکل سالیانه اوراق قرضه را به بانک مرکزی فروخته‌اند. این اوراق اسناد بدهی دولت به بانک مرکزی حساب می‌شود. روند تغییر آن به این شکل است که اگر دولت از بانک مرکزی وام دریافت کند، از طریق فروش اوراق قرضه مقدار آن افزایش پیدا کرده و اگر بدهی خود را پرداخت کند آن رقم کاهش پیدا می‌کند.
قلم چهارم: بدهی بانک‌ها یا وام به سیستم بانکی
معادل با مقدار وامی است که بانک مرکزی به سیستم بانکی پرداخت کرده. وام گفته شده می‌تواند به شکل اعتبار، اعتبار مستقیم، تنزیل مجدد یا پرداخت نقدی باشد. این مورد از اقلام ترازنامه بانک مرکزی با پرداخت وام افزایش پیدا کرده و در زمان سررسید کاهش پیدا می‌کند.
البته که سیستم بانکی باید وام دریافت شده را پرداخت کند. ناتوانی بانک‌ها در پرداخت اعتبار دریافت شده، بانک مرکزی و ترازنامه آن را چندین سال است که به چالش می‌کشد.
قلم پنجم: سایر دارایی‌ها
سایر دارایی‌ها شامل سه بخش زیر است
اموال غیر منقول شامل احداث کارخانه، اوراق بهادار، مجتمع اداری بانک و غیره
اموال منقول شامل رایانه، تجهیزات اداری، اثاثیه و موارد مشابه
دیگر دارایی‌ها شامل موجودی نقره، تمبر، سکه‌های تاریخی و دارایی‌های متفرقه
اقلام بدهی ترازنامه بانک مرکزی
قلم اول: اسکناس و مسکوک
بانک مرکزی تنها سازمانی است که می‌تواند اسکناس و سکه منتشر کند. به طور کلی حق انتشار سکه و اسکناس در تمام کشورهای دنیا در دست بانک مرکزی قرار دارد. سکه و اسکناس منتشر شده با روش‌های مختلف در دسترس بخش‌های مختلف اقتصادی کشور قرار می‌گیرد.
بانک مرکزی در برابر دریافت اوراق بهادار که بدهی دولت یا سیستم بانکی حساب می‌شود، اسکناس یا سکه منتشر می‌کند. این روند در مورد دریافت ارزهای خارجی نیز تکرار خواهد شد.
روند افزایش مقدار اسکناس و سکه
دریافت ذخایر ارزی از دولت
خرید اوراق قرضه دولتی
وام به سیستم بانکی
خریداری انواع دارایی
مجموعه سکه و اسکناس منتشر شده، در بخش بدهی‌های ترازنامه بانک مرکزی قرار می‌گیرد. تنها بخشی از اسکناس و سکه‌ها در بخش بدهی قرار نمی‌گیرد که بانک مرکزی آن را برای مصارف جاری نزد خود نگه می‌دارد.
قلم دوم: سپرده‌های بانک‌ها در بانک مرکزی
سپرده‌های بانک‌ها در بانک مرکزی همان ذخیره سیستم است. این قلم از ذخایر اضافی و جدا از ذخایر قانونی و سپرده دیداری تشکیل شده. ذخایر اضافی، مبالغ مازاد بر ذخایر قانونی حساب می‌شود. تغییرات سپرده اشخاص در بانک به هر دلیلی که باشد می‌تواند آن مقدار از بدهی در ترازنامه بانک مرکزی را تغییر دهد.
بانک مرکزی می‌تواند از طریق سپرده‌های مدت دار در سیستم بانکی، ذخایر اضافی سیستم بانکی را کنترل کند.
قلم سوم: سپرده‌های دولت در بانک مرکزی
زمانی که دولت از بانک مرکزی وام می‌گیرد یا به او اوراق قرضه می‌فروشد، پول نقد جا به جا نمی‌شود. مبلغ مورد نظر در قالب سپرده نزد بانک مرکزی قرار خواهد گرفت. افزایش مالیات یا وام دولت از سیستم بانکی این قلم را افزایش و هزینه دولت آن را در ترازنامه بانک مرکزی کاهش می‌دهد.
نقش مهم و تاثیر گذار نگهداری سپرده‌های دولت در بانک مرکزی، هرچه ساده‌تر ساختن دریافت‌ها و پرداخت‌های دولت است.
قلم چهارم: بدهی ارزی
بدهی ارزی خود از چند قلم تشکیل شده است
وام‌های دریافت شده از کشور یا موسسات خارجی
اختصاص دادن حق برداشت مخصوص
ارزهای تهاتر شده
قلم پنجم: حساب سرمایه
حساب سرمایه به عنوان قلم پنجم در ترازنامه بانک مرکزی ارزش کل سهام بانک مرکزی را نشان می‌دهد. در کشورهایی مثل ایران که بانک مرکزی یک سازمان دولتی حساب می‌شود، دولت مالک سهام یا سرمایه بانک دولتی حساب می‌شود. در کشورهایی که دولت مالک بانک مرکزی نیست و بانک مرکزی آن کشور عملکرد مستقل دارد، سیستم بانکی مالک سهام بانک مرکزی به حساب می‌آید.
قلم ششم: ودیعه ثبت سفارش کالا غیر دولتی و پیش پرداخت اعتبارات اسنادی دولتی
زمانی که بخش خصوصی برای واردات کالا اقدام می‌کند، درصدی از کل معامله به شکل ودیعه ثبت سفارش خصوصی در بانک مرکزی سپرده گذاری می‌شود. در برابر سپرده گذاری بخش خصوصی، سایر دارایی‌ها در ترازنامه بانک مرکزی افزایش پیدا می‌کند.
برای مثال: بخش خصوصی ریال را به بانک مرکزی پرداخت کرده و در برابر آن ارز دریافت می‌کند تا هزینه کالای وارداتی را پرداخت کند. در این صورت از آن حساب معادل مبلغ ودیعه کم شده و در قسمت دارایی‌ها نیز حساب سایر دارایی‌های بانک مرکزی معادل همان مبلغ کاهش پیدا می‌کند.
بخش دیگر سایر بدهی‌ها، پیش پرداخت اعتبارات اسنادی است. این مورد در زمانی اتفاق می‌افتد که دولت کالایی را وارد می‌کند. دولت برای واردات مبلغی را به شکل ودیعه نزد بانک مرکزی گذاشته و در قسمت بدهی، حساب پیش پرداخت اعتبارات اسنادی بخش دولتی افزایش پیدا می‌کند و در قسمت دارایی، وام به بخش دولتی افزایش پیدا خواهد کرد.
در تصویر زیر می‌توانیم دارایی‌ها در ترازنامه بانک مرکزی سال 1395 و 1396 را مشاهده کنیم.
سخن آخر
برای آخرین نکته باید بدانید که هیئت نظارت بر بانک مرکزی وظیفه رسیدگی به ترازنامه بانک مرکزی را بر عهده دارد و گزارش‌های لازم برای مجمع عمومی سالانه را جمع آوری می‌کند. هیئت نظارت از یک نفر رئیس و چهار نفر عضو از میان حسابرسان خبره یا افراد مطلع در حسابداری و امور بانکی با حداقل 10 سال سابقه کار تشکیل می‌شود.
ترازنامه بانک مرکزی ایران هر ساله با هدف نظارت بر روند پولی و بانکی کشور تهیه شده و در دسترس نهادهای مربوط قرار می‌گیرد. البته که ما و شما به عنوان شهروندان کشور می‌توانیم به خلاصه‌ای از اطلاعات مربوط دسترسی پیدا کنیم. باید بدانید که ترازنامه بانک مرکزی به شکل مستقیم روی زندگی هر فرد تاثیر گذار است.
تشکر از توضیحات خوب شما
درود محمدرضای عزیز
از توجه شما به این مقاله سپاسگزاریم.